ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਦੀ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ : ਪੁਨਰ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ

https://www.researchgate.net/publication/290440271_Harbhajan_Singh_Bhatia_di_Galap_Aalochan_haribhajana_sigha_bhati%27a_di_galapa_alocana

The author is essentially a producer who works up certain 

given materials into a new product. Pierre Macherey

ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਮੋਟੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਬਿੰਬਾਂ ਵਿਚ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਤ ਰੂਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਨਾ ਲਈ ਰਚਨਾਕਾਰ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਵਸਤੂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਠ ਵਾਂਗ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਉਸਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਨੇਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਧਿਐਨ-ਕਰਤਾ ਤੇ ਸਿਰਜਕ ਵਜੋਂ ਦੋਹਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਧੀਨ ਰਚਨਾਕਾਰ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੂਪਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਤੱਤਾਂ (ਇਤਿਹਾਸ, ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਕਲਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਆਦਿ) ਨੂੰ  ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਅਧੀਨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਉੱਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਠਕ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਿਡੰਬਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਵਿਚ ਸਮੋਏ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਭਾਵ ਕਲਾਤਮਿਕ-ਬਿੰਬ ਅਧੀਨ ਲੁਪਤ ਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵਲੀਨ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਇਕ ਜਟਿਲ ਤੇ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਟਿਲ ਤੇ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਦੀ ਗਹਿਨ ਸਮਝ ਹਿੱਤ ਹੀ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਵਰਗਾ ਬੌਧਿਕ, ਸੰਕਲਪਾਤਮਿਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉੱਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਸੰਕਲਪਾਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਵਿਚਲੇ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਥਨ ਦੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਲੋਚਕ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦਾ ਅਨੁਆਈ ਜਾਂ ਪਿਛਲੱਗ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਕੋਲੋੱ ਵਿੱਥ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਵਿਧੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਵਿਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਆਲੋਚਕ ਬਾਹਰਮੁੱਖੀ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਤੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਗਹਿਨ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਮਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਤੇ ਬਹੁ-ਪਾਸਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਨਵੀਨ ਆਯਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਸਾਹਵੇੱ ਅਗ੍ਰਭੂਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਅਤੇ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪੱਧਰੀ ਗਿਆਨਮੂਲਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਹ ਧਿਆਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਿਆਨ ਲੜੀ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪੱਧਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਲੜੀ ਦੀ ਇਕ ਕੜੀ ਵਜੋਂ ਅੰਤਿਮ ਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪੱਧਰ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਸੀਮਾ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਕੇ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਕਾਰਜ ਭੂਮੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਭੂਮੀ ਅਧੀਨ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾ ਵਰਗਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ-ਵਸਤੂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਥੇ ਜਟਿਲਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਇਕਹਿਰਾ ਅਤੇ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਮਣੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਸਿਰਜਨਾ, ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਤੀਹਰਾ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ-ਵਸਤੂ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਆਲੋਚਨਾ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੱਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਪਾਠ ਦੀ ਤਹਿ ਹੇਠ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਵਿਧੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਸੰਤੁਲਿਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਤੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸੁਹਜ-ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ (ਆਰੋਪਿਤ ਨਹੀਂ) ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਤੇ ਗਲਪੀ-ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਬੰਧੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਅਧੀਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਆਲੋਚਨਾ-ਪਾਠ, ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਧੇਰੇ ਜਟਿਲ ਤੇ ਪੂਰਨ-ਚਿੰਤਨੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ-ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਬਿੰਦੂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਕ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੇ ਪਸਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਘਣੀ ਬੌਧਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਅਧੀਨ ਮਾਇਕ੍ਰੋ-ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਧਾਂਤ, ਸਾਹਿਤ-ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਫੈਲਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਦਵੰਦਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਜ਼ਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਧੀਬੱਧ, ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੇ ਵਸਤੂਪਰਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ-ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ 'ਚਿੰਤਨ ਸੰਬੰਧੀ ਚਿੰਤਨ' ਵਰਗੇ ਨਵੀਨ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਿਵਾਉੱਦੀ ਨਿਕਟ ਅਧਿਐਨ ਦੁਆਰਾ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਮੌਲਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਸਿਰਜਦੀ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਚਾਰ ਸਿਰਜਤ ਮੌਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੁਸ਼ਤਾ : ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ (1987), ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ : ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ (1988), ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਬਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ (2001) ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (2004) ਅਤੇ ਚੌਦਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੰਪਾਦਿਤ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਪਾਠਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਲੋਚਕ, ਆਲੋਚਨਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦੇ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਫੈਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਟੀਆ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਤੇ ਗਹਿਨਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਲਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਟੀਆ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਿਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ-ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਮੁਤਾਲਿਆ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗਠਿਤ ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਰੂਪ ਇਸ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਪਾਠ 'ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ' (2001) ਵਿਚੋਂ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਪਾਠ ਅਧੀਨ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪਕਾਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਦਮਾਨ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬੰਨਣ, ਸਥਾਪਿਤ ਗਲਪਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਿਕ-ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਫੋਲਣ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਗਲਪਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਥੀਮ, ਥੀਮ ਤੋਂ ਜੁਗਤ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ-ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਗਾਰੇ (response) ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਅੱਗੋਂ ਇਸ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੇਖਕ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ¹ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਹਰ ਮਜ਼ਮੂਨ ਅਧੀਨ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ, ਵਿਧੀ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ-ਬਿੰਦੂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤ੍ਰੈਮੁੱਖੀ ਪਹੁੰਚ-ਵਿਧੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤ੍ਰੈਮੁੱਖੀ ਪਹੁੰਚ-ਵਿਧੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ, ਵਿਧੀ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀ, ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਬਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ-ਮੂਲਕ ਤੱਤ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਹੋਈ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਬੰਨੇ ਹੋਏ ਕਿਆਸ ਕਰਕੇ ਪਹਿਚਾਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਅਚੇਤ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਵਸਤੂਗਤ-ਜਗਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ-ਬਿੰਬ (ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ) ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਧੀਨ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਕਲਾਤਮਿਕ ਜੁਗਤਾਂ/ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਕਿਆਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਵਸਤੂਗਤ-ਜਗਤ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਕੇ, ਨਿਵੇਕਲੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਬੰਨਦੀ ਅੱਗੋਂ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।² ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਅਧਾਰ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਜੀਵ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੇ ਤਰਕਪੂਰਨ ਸੰਗਤੀ (consistency) ਨੂੰ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਮੰਨਦੀ ਹੋਈ, ਸਮੁੱਚੇ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ (ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ) ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ ਤੇ ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਰਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਵੱਲ ਫੈਲਾਉੱਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਟੀ਼ ਆਰ਼ ਵਿਨੋਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਇਸ ਕਿਤਾਬ (ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ) ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਗਲਪ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਗਲਪੀ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸੋਚਣ ਸਮਝਣ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਧੀ ਇਕ ਪਾਸਿਉੱ ਗਲਪੀ ਪਾਠ ਦੇ ਨਿਕਟੀ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸਿਉੱ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਾਠ ਦੇ ਨੇੜਵੇਂ ਸੁਮੇਲ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਕਲਪਿਤ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਗਲਪੀ ਪਾਠ ਜਿਥੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪਾਠ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਕਲਾਤਮਕ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਗਲਪਕਾਰ ਦੀ ਵਾਸਤਵ ਪ੍ਰੀਤ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਣਤਰ (ਸੰਰਚਨਾ) ਵਿਚ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਗਲਪੀ ਪਾਠ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ, ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ ਤੇ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ। ਹੱਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਡਾ਼ ਭਾਟੀਆ ਨੇ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ ਦਾ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।³

ਇਸ ਫੈਲਾਵ ਅਧੀਨ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਕ ਪਚਾਣ-ਚਿੰਨ ਆਪਣੀ ਮੈਟਾ-ਚਿੰਤਨੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਰਚਨਾਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ 'ਪਰ' ਆਲੋਚਨਾ/ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਪੁਨਰ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀਆਂ 'ਸਵੈ' ਆਲੋਚਨਾ/ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਠ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਅਧੀਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਉਸਦੀ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਿਧਾਂਤ-ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵੱਲ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਪਰਸਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਅਧਿਐਨ-ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਮੋਹ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।⁴ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਇਸ ਦੇ ਸੰਬਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਲੁਪਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ (ਅਮੁਮਨ) ਸਰਵ-ਪ੍ਰਥਮ ਅਧਿਐਨ-ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਦੀ ਹੋਈ ਸਵੈ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ-ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵੱਲ ਅਲਹਾਉੱਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਪੂਰਵ-ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ-ਸਮੱਗਰੀ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬਾਦ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਬੱਝਦੀ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦਾ ਮੁੱਲ ਅੰਕਿਤ ਪੁਨਰ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਗਲਪਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੂਰਵ-ਪ੍ਰਾਪਤ 'ਸਵੈ' ਤੇ 'ਪਰ' ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਗਲਪਕਾਰ ਜਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਸੁਮੱਚੀਆਂ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਅਧੀਨ ਮਹੱਤਤਾ/ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਵੱਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿਧਾਂਤ, ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂ ਇਸ ਦੇ ਗਲਪੀ-ਮਾਡਲ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ (ਅਚੇਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ) ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਦੇ ਗਲਪੀ-ਮਾਡਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿਚਰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਰਨ ਅਧੀਨ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ-ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ/ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਤਨਾਉ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਰਜਨਾ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਸੁਪਨੇ/ਆਦਰਸ਼ ਸਿਰਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸੁਪਨੇ/ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵਿਖੰਡਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮਿੱਥ-ਭੰਜਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਲਈ (ਅਚੇਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ) ਆਧੁਨਿਕ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਉਹ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਯਥਾਰਥਕ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਿੱਥਕ/ਆਦਰਸ਼ਕ ਸੁਪਨ-ਪੂਰਤੀ ਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਤਨਾਉ ਨੂੰ ਗਲਪੀ-ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਣਾਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਪਾਉੱਦਾ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ-ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮਨੁੱਖ/ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ-ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਥੇ ਪਦਾਰਥਕ-ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਅਮੁੱਕ ਪੂਰਤੀ ਨਾਲ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਆਪਣੇ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਚਿੱਤ ਸਾਧਨ ਉਪਲੱਭਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ/ਪਾਤਰ ਦੀ ਸੁਪਨ/ਅਦਾਰਸ਼ ਪੂਰਤੀ ਸਦਾ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਨਾਲ ਟਕਰਾਕੇ ਵਿਖੰਡਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵਾਸਤਵਿਕ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਸੁਪਨ-ਪੂਰਤੀ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਅਸੰਤੁਲਿਨ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਤਨਾਉ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਾਉੱਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਹਾਰਿਕ ਅਧਿਐਨ ਵਧੇਰੇ ਪਾਤਰ, ਥੀਮ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਯਥਾਰਥ ਵਿਚਲੇ 'ਤਨਾਉ' ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲਪਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆਨਮੂਲਕ ਕਾਰਜ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਧੀਨ ਗਲਪੀ-ਪਾਤਰ ਦੇ (ਰੁਮਾਂਸ/ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਾਂਗ) ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਪਨਿਆ/ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਸਾਹਵੇਂ ਵਿਦਮਾਨ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ 'ਕਿੰਤੂ' ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ 'ਉੱਤਰ' ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕਲੇਵਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਮਟੀ ਧੁਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਤੱਕ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰ ਜਾਂ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਦੀਆਂ ਕਲਾਤਮਿਕ-ਰੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ-ਰੀਤੀਆਂ ਪਿਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਕੇ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਦੀ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ (ਇਕ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ) ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਮੂਨ 'ਲਾਲ ਬੱਤੀ : ਰਚਨਾ ਵਿਰਚਨਾ' ਵਿਚ  ਲਿਖਦੀ ਹੈ :

ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਗਲਪ-ਬਿੰਬਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਿਆਨ-ਮੂਲਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਗਿਆਨ-ਮੂਲਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਨੁਭਵ ਉਪਰ ਹਾਵੀ ਹੋ ਕੇ ਗਲਪ-ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਤ੍ਰੇੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਨੂੰ ਗਲਪ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਗਲਪ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਵਾਲੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਿਧਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਤੇ ਕਿਧਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਪਾਸੋੱ ਬੁਲਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਲੇਖਕ ਦਾ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ਼ਮੁੜ ਮੁੜ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉੱਦਾ ਹੈ (ਜੋ) ਅਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ।⁵

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਸੇ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਗਟਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਕੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਬੰਦ-ਅੰਤੀ (close ended) ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ/ਰੂਪਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਪਹੁੰਚ-ਵਿਧੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਭਾਵੇਂ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ (philosophy of praxis) ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਪ੍ਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸਮਈ ਰੁਖ਼ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀਗਤ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸਰੂਪ ਵਾਲੀ ਵਿਦਮਾਨ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਮੰਡੀ ਅਧਾਰਿਤ ਲੁਪਤ ਨੀਤੀਆਂ ਤੇ ਨੀਤਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ-ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਦੀ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਅਧੀਨ ਕਿਸੇ ਭਵਿੱਖਮੁੱਖੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਪੂਰਨ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਵਿਦਮਾਨ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨੁਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਰਥਕ ਕਿਆਸ ਕਰਦੀ ਮਨੁੱਖ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਵਿਚਲੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਣ ਤੇ ਲੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿਕੇ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਤਦ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਚਨਾਕਾਰ ਵਸਤੂ-ਨਿਸ਼ਠ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੱਸਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਨਾਟਕੀ ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੁਗਤ ''ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਰਬ-ਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਉੱਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਅਤੇ ਚਲਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਾਂਗ ਪਾਠਕ ਸਾਹਮਣੇ ਖੁਲ੍ਹਦੀ ਹੈ''⁶। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ 'ਜਲ ਬਿਨ ਕੁੰਭ' ਨਾਵਲੀ-ਪਾਠ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :

ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਥੀਮ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨਾਵਲੀ ਜੁਗਤ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੁਗਤ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਸਮੂਰਤੀਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਿਕਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਥਨ (telling) ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ (showing) ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਚਿਤ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ, ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਰ ਨਿੱਕਾ-ਨੰਨ੍ਹਾ ਵੇਰਵਾ ਤੇ ਘਟਨਾ ਇਕ ਸਜੀਵ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉੱਦੇ ਹਨ।7

ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਪਾਠ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਇਕ ਬੁੱਧੀ-ਵਿਵੇਕ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਸੀਮਾ ਅਧੀਨ ਗਲਪ-ਪਾਠ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੀਕੋਡ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਰਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਚਿੰਤਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਮੂਲ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਗੁਣ (probability) ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੰਦੀ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਠ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਕੇੱਦਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪਾਠਮੂਲਕ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਇਹ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਤੇ ਪਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਬਣਾਉੱਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਯਥਾਰਥ (reality) ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੰਭਾਵੀ ਗੁਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਯਥਾਰਥਮੁੱਖ-ਗਲਪ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਕਲਪਿਤ-ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਗੁਣ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਦਵੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਸਿਰਜਨ ਦੇ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ-ਪਾਠ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਰਜਨਾਤਮਿਕ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਸਿਰਜਨਾ ਇਸ ਸਿਰਜਨਾਤਮਿਕ-ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ-ਜਗਤ ਤੇ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਨੂੰ ਵਰਗੇਵੇ ਤੇ ਵਖਰੇਵੇ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨਕੇ ਸਾਪੇਖ-ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਸਵੀਕਾਰ ਦੀ ਹੈ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲੀ ਵਿਧਾ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਦੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਰਗ ਅਕਸਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ: ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਅਤੇ ਬਰੀਕਬੀਨੀ ਨਾਲ ਚਿਤਰਣ ਵਾਲੇ। ਕਥਾ, ਕਥਾਨਕ, ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗਲਪੀ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਜਗਤ ਨਾਲ ਸਮਰੂਪਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗਲਪੀ-ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਲੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਕੇ ਨਵੀਨ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਆ ਜੁੜਦੀ ਹੈ। ਸਾਮ੍ਰਗੀ ਦੇ ਨਵੀਨ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਆ ਜੁੜਣ ਸਦਕਾ ਨਾਵਲ-ਰਚਨਾ  ਇਕ ਜਟਿਲ ਚਿਹਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।⁸   

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਅਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਹ ਸੰਪੇਖ ਅਧਿਐਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਗਲਪੀ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਵਸਤੂ-ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਤਾ, ਗਹਿਨਤਾ ਤੇ  ਜਟਿਲਤਾ ਵਿਚ ਪਕੜਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿਰਜਨਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਤਮਿਕ-ਜੁਗਤਾਂ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਲੈ ਜਾਕੇ ਸਮਝਣਯੋਗ ਬਣਾਉੱਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਹੀ ਅੱਗੋਂ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕਤਾ ਤੇ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਸੰਘਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰੱਖਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਪਿਠਭੂਮੀ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਣਾਮ  ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।

0-0-0

ਹਵਾਲੇ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ :

1. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ, ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਬਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ, ਪੰਨਾ-6

2. ਰਚਨਾਕਾਰ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰਚਨਾਕਾਰ ਅਚੇਤ/ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਮਰੂਪ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ/ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਜਾਂ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਾਰਕਸੀ ਗਲਪ-ਸ਼ਾਸਤਰ : ਵਿਨੋਦ ਗਲਪ-ਚਿੰਤਨ, ਪੰਨਾ-23

3. ਟੀ਼ ਆਰ਼ ਵਿਨੋਦ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਨਾ-171

4. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੋਈ ਭਾਟੀਆ ਗਲਪ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ : ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਰਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਉਸ ਰਚਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਲੋੱ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਹਰਫ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ਉਪਰ ਉਸ ਲਿਖਤ ਦੇ ਅੰਤਰਲੇ ਸੱਚ ਵੱਲ ਠੀਕ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਜਦ ਕੋਈ ਅਧਿਏਤਾ ਕਿਸੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕਥਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਗੈਰ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਓਡੀ ਹੀ ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਡੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਫ਼ੇ-ਆਖ਼ਿਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਣਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਬਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ, ਪੰਨਾ-28-29

5. ਉਹੀ, ਪੰਨਾ-166

6. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, 'ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਬਿੰਦੂ', ਨਾਵਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ, ਸੰਪਾ਼ ਐਸ਼ ਕੇ਼ ਦਵੇਸ਼ਵਰ, ਪੰਨਾ-112

7. ਉਹੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ : ਸੰਬਾਦ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ, ਪੰਨਾ-83

8. ਉਹੀ, ਪੰਨਾ-128